Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της Ροτόντας συγκαταλέγεται στα αριστουργήματα της τέχνης της Ύστερης Αρχαιότητας. Συνιστά ένα από τα αρχαιότερα σύνολα εντοίχιων ψηφιδωτών που διατηρείται σε μεγάλη έκταση και καλή κατάσταση. Αρχικά κάλυπτε ολόκληρο το ημισφαίριο του τρούλλου, τις φωτιστικές θυρίδες που ανοίγονται στη βάση αυτού και τις καμάρες των ορθογώνιων κογχών του ισογείου. Σήμερα διατηρείται σχεδόν το σύνολο της χαμηλότερης ζώνης του τρούλλου και μέρος του διακόσμου στις φωτιστικές θυρίδες και στις καμάρες των κογχών του ισογείου. Πρόκειται για μοναδικής εννοιολογικής σύλληψης και ανεπανάληπτης καλλιτεχνικής αρτιότητας έργο, η ερμηνεία και η χρονολόγησή του οποίου κρατούν αδιάλειπτο το ενδιαφέρον της έρευνας.
Το κύριο εικονογραφικό πρόγραμμα αναπτυσσόταν στον τρούλλο που δεσπόζει στον ενιαίο κυκλικό χώρο του μνημείου σαν να χτίστηκε για να προβάλλεται στο τεράστιο ημισφαίριο του ένας κόσμος ανυπέρβλητης ομορφιάς. Συνιστά ενιαία παράσταση που οργανώνεται σε τρεις επάλληλες, ομόκεντρες ζώνες γύρω από το τιμώμενο πρόσωπο που εικονιζόταν εντός ασημένιου μεταλλίου στην κορυφή του τρούλλου. Σήμερα διακρίνεται σε προσχέδιο καμωμένο με κάρβουνο θριαμβικά ιστάμενη μορφή ανδρός και στο σωζόμενο ψηφιδωτό τμήμα φωτοστεφάνου, το δεξί χέρι σε στάση παντοδυναμίας και η άκρη ράβδου ή σκήπτρου που έφερε στο αριστερό χέρι. Το μετάλλιο - περιβαλλόμενο από αστέρια, δοξαστικό στεφάνι της αιώνιας ευκαρπίας της γης και τόξο της ίριδας - φέρουν τέσσερις αρχάγγελοι ιπτάμενοι σε χρυσό φως. Ανατολικά ανάμεσα στους αγγέλους ο φοίνικας, το μυθικό πουλί - σύμβολο ανανέωσης και αιωνιότητας.
Η μεσαία ζώνη έχει ολοσχερώς καταστραφεί. Διατηρούνται κατά τόπους τα πόδια μορφών που βηματίζουν χορευτικά σε καταπράσινο έδαφος. Στην πολυπρόσωπη παράσταση εικονίζονταν από 24 έως 36 άνδρες σχηματίζοντας δοξαστικό χορό. Για την ταυτότητα ή ιδιότητά τους μπορούν να διατυπωθούν μόνο υποθέσεις.
Στην πλησιέστερη στο θεατή ζώνη, στη βάση του τρούλλου, εικονίζονται περίπλοκα αρχιτεκτονικά σύνολα με συνδυασμούς κιονοστήρικτων αψίδων, τετράπυλων με αετώματα, θολωτών κιβωρίων, περιπτέρων, στοών και άλλων κτηρίων που υψώνονται σε κρηπιδώματα και αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα θυμίζοντας σκηνικά θεάτρου. Τα κτήρια είναι πολυτελώς κοσμημένα και παρουσιάζουν εμφανείς ομοιότητες με τα αρχιτεκτονικά αστικά τοπία της Πομπηιανής ζωγραφικής, τις ψευδοπροσόψεις ρωμαϊκών κτηρίων και τους λαξευτούς τάφους της Πέτρας στην Ιορδανία. Μέσα από τα τοξωτά ανοίγματα των κτηρίων εμφανίζονται δεόμενοι άνδρες ανά δύο ή τρεις σε κάθε διάχωρο. Επιγραφές δηλώνουν τα ονόματα, τις ιδιότητες και τον μήνα σημαντικής επετείου. Πρόκειται για τρεις γενιές ανδρών, στην πλειονότητά τους νεαροί στρατιωτικοί, μεσήλικες ιατροί και πρεσβύτεροι και ηλικιωμένοι επίσκοποι. Συμπαρίστανται με επισημότητα και έκδηλη ευσέβεια στις εκφράσεις των προσώπων τους.
Κατά την κρατούσα άποψη οι δεόμενοι άντρες είναι μάρτυρες της Χριστιανικής Εκκλησίας, τα πολυτελή κτήρια συνιστούν απεικόνιση της Ουράνιας Ιερουσαλήμ και στην κορυφή του τρούλλου εικονιζόταν ο Χριστός είτε αναλαμβανόμενος στους ουρανούς, είτε ερχόμενος την Ημέρα της Κρίσεως (Δευτέρα Παρουσία). Διαφορετικές ερμηνείες έχουν προταθεί από όσους επικεντρώνουν στον έντονα κοσμικό χαρακτήρα της χαμηλότερης ζώνης του διακόσμου, η οποία απομακρύνει από το σωτηριολογικό - ευχαριστηριακό περιεχόμενο των εικονογραφικών προγραμμάτων σε χριστιανικούς ναούς. Στο πλαίσιο αυτό έχει προταθεί ταύτιση του τιμωμένου προσώπου με τον Κωνσταντίνο Α΄, τον πρώτο χριστιανό, θριαμβευτή αυτοκράτορα και πιθανότατα ιδρυτή της Ροτόντας. Στην περίπτωση αυτή το αρχιτεκτονικό τοπίο υπομνηματίζει την ανανεωμένη, ακμάζουσα αυτοκρατορία μετά την ανάδειξη του Κωνσταντίνου σε μονοκράτορα και οι δεόμενοι άντρες αποτελούν μέλη της κωνσταντίνειας ελίτ, στην οποία εντάχθηκαν χριστιανοί επίσκοποι και πρεσβύτεροι σε αγαστή συμφωνία με αλλόθρησκους αυλικούς αξιωματούχους.
Τον πολυτελή χαρακτήρα του διακόσμου συμπληρώνουν τα ψηφιδωτά των φωτιστικών θυρίδων που ανοίγονται στη βάση του τρούλλου. Περίτεχνες συνθέσεις γεωμετρικών και φυτικών θεμάτων πλαισιωμένες από γιρλάντες δημιουργούν αίσθημα αισιοδοξίας και αέναης δημιουργικότητας. Ορισμένα θέματα επαναλαμβάνονται στα ψηφιδωτά που καλύπτουν τις καμάρες των κογχών του ισογείου. Εδώ ιδιάζουσα είναι η απεικόνιση μεγάλου, χρυσού ανισοσκελούς σταυρού που δεσπόζει κυρίαρχος στην καμάρα της νότια κόγχης. Τεχνοτροπικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά χρονολογούν το ψηφιδωτό σε διαφορετική διακοσμητική δραστηριότητα από τον λοιπό διάκοσμο του μνημείου. Ο σταυρός καθιστά αναμφίβολη την επικύρωση της χριστιανικής ταυτότητας του μνημείου δίνοντας έμφαση στην νότια κόγχη, την προσανατολισμένη προς το ανάκτορο, από την οποία γινόταν η είσοδος στη Ροτόντας τόσο κατά την ίδρυσή της (4ος αι.) όσο και κατά τη μετέπειτα μετατροπής της σε χριστιανικό ναό. Οι προτεινόμενες χρονολογίες του ψηφιδωτού διακόσμου κυμαίνονται από τις πρώτες δεκαετίες του 4ου αι. έως τα μέσα του 6ου αι.
Κείμενο: Πέλλη Μάστορα, Αρχαιολόγος
Προέλευση φωτογραφιών : Κουρτίδου-Νικολαΐδου κ.ά. 2012: Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Χ. Μαυροπούλου-Τσιούμη και Χ. Μπακιρτζής, Τα ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης, 4ος-14ος αιώνας, Αθήνα, 2012
